κύκνος

I

Ορεινός οικισμός (υψόμ. 580 μ., 249 κάτ.) του νομού Ξάνθης. Βρίσκεται στο νότιο τμήμα του νομού, 22 χλμ. ΒΔ της πόλης της Ξάνθης. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Μύκης.

II

(Αστρον.). Αστερισμός του βορείου ημισφαιρίου. Βρίσκεται ανάμεσα στον Πήγασο, στη Σαύρα, στον Κηφέα, στον Δράκοντα, στη Λύρα και στη Μικρή Αλεπού (Αλώπηξ). Σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες, εικονίζει τον μυθολογικό ήρωα Κύκνο (βλ. λ. Κύκνος. Όνομα μυθολογικών προσώπων, 4.), που αναζητεί το πτώμα του φίλου του, Φαέθοντα. Ο πιο λαμπρός του αστέρας, το Α του Κ. ονομάζεται και Ντένεμπ. Είναι 1ου αστρικού μεγέθους και εμφανίζει το σχήμα του σταυρού με τους αστέρες Β, Γ, Δ και Ε· γι’ αυτό ο Κ. ονομάζεται επίσης Βόρειος Σταυρός. Διεθνώς ονομάζεται Cygnus και συμβολίζεται Cyg.

Ο αστερισμός του Κύκνου (ή Σταυρός του Κύκνου, λόγω του σχήματός του) βρίσκεται μεταξύ των αστερισμών του Αετού και της Λύρας.

III

Όνομα μυθολογικών προσώπων.

1. Γιος του Άρη και της Πελοπείας. Η παράδοση αναφέρει ότι προσπάθησε να εμποδίσει τον Ηρακλή, όταν ο ήρωας πήγαινε να συναντήσει τον Κήυκα. Σύμφωνα με άλλον μύθο, ο Απόλλωνας είχε στείλει τον Ηρακλή εναντίον του Κ., γιατί ο τελευταίος καραδοκούσε προκειμένου να ληστέψει τις εκατόμβες των βοδιών που όδευαν προς τους Δελφούς. Στη μεταξύ τους πάλη ο Άρης στεκόταν στο πλευρό του γιου του, ενώ τον Ηρακλή υποστήριζαν η Αθηνά και ο Ιόλαος. Ο Ηρακλής σκότωσε τον Κ. και πλήγωσε τον Άρη, όταν αυτός προσπάθησε να εκδικηθεί τον φόνο του γιου του. Ο Κ. τάφηκε από τον πεθερό του, Κήυκα, αλλά ο Απόλλωνας κατέστρεψε τον τάφο, αναγκάζοντας τον ποταμό Άναυρο να πλημμυρίσει και να τον παρασύρει.

2. Γιος του Άρη και της Πυρήνης. Και αυτός σκοτώθηκε σε πάλη με τον Ηρακλή. Ο Άρης προσπάθησε να εκδικηθεί για τον γιο του, αλλά ο Δίας έριξε κεραυνό για να χωρίσει τα θυμωμένα παιδιά του. Μετά τον θάνατό του, ο Κ. μεταμορφώθηκε από τον πατέρα του σε πτηνό.

3. Γιος του Ποσειδώνα και της Καλύκης. Σύμφωνα με την παράδοση, η μητέρα του τον εγκατέλειψε στην ακροθαλασσιά, όπου τον βρήκαν κάποιοι ψαράδες και τον ονόμασαν K., γιατί είδαν έναν κύκνο να πετά γύρω του. Ήταν άτρωτος, είχε γιγαντιαίο ανάστημα και μεγάλη δύναμη, ενώ το κεφάλι του ήταν χιονόλευκο. Έγινε βασιλιάς των Κολωνών της Τρωάδας και παντρεύτηκε δύο φορές. Η δεύτερη γυναίκα του τον εξαγρίωσε εναντίον των παιδιών που είχε αποκτήσει από την πρώτη του γυναίκα, με αποτέλεσμα ο Κ. να τα πετάξει στη θάλασσα, αφού πρώτα τα είχε κλείσει σε μια κασέλα. Τα παιδιά βγήκαν ζωντανά στη νήσο Τένεδο, όπου βασίλευε ο Τένης, γιος του Κ. από τον πρώτο του γάμο. Αργότερα, ο Κ. μετάνιωσε για την πράξη του, βρήκε τον Τένη και ξεκίνησε μαζί του να βοηθήσει τους Τρώες εναντίον των Ελλήνων. Εμπόδισαν τους Έλληνες να αποβιβαστούν, αλλά τελικά σκοτώθηκαν και οι δύο από τον Αχιλλέα, ο οποίος έπνιξε τον άτρωτο Κ. με το λουρί της ίδιας του της περικεφαλαίας. Ο Ποσειδώνας τον μεταμόρφωσε στο ομώνυμο πτηνό.

4. Βασιλιάς των Λιγούρων, γιος του Απόλλωνα ή του Σθένελου. Η μυθολογική παράδοση αναφέρει ότι δίδαξε τραγούδι στον Απόλλωνα, ο οποίος τον μεταμόρφωσε στο ομώνυμο πουλί. Ο Κ. ήταν φίλος του Φαέθοντα και παρακολούθησε το τραγικό τέλος του.

* * *

ο (AM κύκνος)

γένος χηνόμορφων πτηνών που, σύμφωνα με τη σημερινή ταξινόμηση, ανήκει στην οικογένεια ανατίδες («κύκνου δίκην τὸν ὕστατον μέλψασα θανάσιμον γόον», Αισχύλ.)

νεοελλ.

αστερισμός τού βόρειου ημισφαιρίου

αρχ.

1. κωμ. αυτός που τραγουδά κακόφωνα, κακόφωνος («βατράχων κύκνων θαυμαστά», Αριστοφ.)

2. μτφ. αοιδός, ψάλτης, υμνωδός

3. είδος πλοίου

4. ονομασία ενός κολλυρίου για τα μάτια.

[ΕΤΥΜΟΛ. Ανάγεται σε ΙΕ ρίζα keuk- «λάμπω, είμαι φωτεινός» και συνδέεται με τα αρχ. ινδ. śocati «λάμπω» και śuk-rά- «φωτεινός», οπότε η αρχική σημασία του θα πρέπει να ήταν «λευκός». Τό δανείστηκε από την Ελληνική η Λατινική (πρβλ. λατ. cycnus).

ΠΑΡ. κύκνειος, κυκνίας

αρχ.

κυκνάριον, κυκνίτις

μσν.

κυκνικός.

ΣΥΝΘ. αρχ. κυκνοκάνθαρος, κυκνόμορφος, κυκνόπτερος, κύκνοψις

αρχ.-μσν.

κυκνόθρεπτος

μσν.

κυκνογενής].